Anatomia kłamstwa o Gdańsku | PP 156/2019

MINIONE STULECIE, które wyłoniło się po I woj­nie światowej, pozostawiło Europie w spadku mozaikę etniczną, wyznaniową oraz cywilizacyjną, odległą od zasady głoszonej przez Johanna Gottfrieda Herdera, wedle którego „najnaturalniejszym” jest takie państwo, które „stanowi jeden lud o jednym charakterze”. Z kolei deportacje i wypędzenia, przesiedlenia i masowe mi­gracje, które były konsekwencjami II wojny światowej, stworzyły świat, gdzie dominowały zraniona pamięć, poczucie wykorzenienia, potrzeba zadomowienia, wza­jemne pretensje i żądania rekompensaty, w skrajnym przypadku rewanż. Najbardziej dotkliwie odczuły to narody Europy Środkowo-Wschodniej, które odzyskały lub uzyskały państwowość po 1918 roku, przeżyły pie­kło II wojny światowej, a ich powojenny los określiły Jałta i Poczdam. W oku tego cyklonu znalazła się Polska, a miastem, w którym jak w soczewce skupiły się wszyst­kie sprzeczności, paradoksy i dialektyka historycznego losu okazał się Gdańsk.

Przerwane dziedzictwo

Co z tym Gdańskiem?, Czy władze Gdańska cho­rują na proniemieckość? pyta w Do Rzeczy zatroskany Piotr Semka. Czy Gdańsk chce do Niemiec? – takim tytułem zachęca Michał Karnowski do kupienia nume­ru tygodnika Sieci. Przynętą ma być okładka, a na niej prawdziwe mixtum compositum. Donald Tusk jako reprezentant Europy, zamordowany prezydent Paweł Adamowicz, obecna prezydent Aleksandra Dulkiewicz, Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte oraz Po­mnik Poległych Stoczniowców w 1970 roku, tramwaj z tablicą „Danzig”, w tle zaś flagi ze swastykami. Pu­blicyści prawicowych mediów prześcigają się w upowszechnianiu opinii, iż w Gdańsku niemieckość widać na każdym kroku, a to, co polskie, nie jest pielęgnowa­ne. Mnożą się wypowiedzi polityków, którzy, jak posłan­ka Krystyna Pawłowicz, powątpiewają: Czy w Gdańsku w ogóle mieszkają jeszcze Polacy?, a jej post na temat niemieckiej Republiki Gdańskiej stanowi tylko jeden z elementów puzzli, mających składać się na obraz woj­ny Gdańska z Polską.

Nasilające się ostatnio w mediach publicznych i społecznościowych ataki na rzekomą „niemieckość” i „nie­mieckie fascynacje” Gdańska budzą niepokój i jedno­cześnie pytania: co motywuje do wyciągania z lamu­sa historii antyniemieckich haseł i peerelowskich klisz propagandowych? Gdzie byli ci, którzy dzisiaj nadają ton tej nagonce, kiedy po przełomie 1989/1990 ro­ku na tzw. Ziemiach Zachodnich i Północnych, owym kulturowym przekładańcu, gdzie nawarstwiały się róż­ne doświadczenia historyczne, toczyły się debaty, ak­tywizowały lokalne i regionalne środowiska, mnoży­ły inicjatywy edukacyjne, a mieszkańcy tych ziem odkrywali na nowo kulturową wielowarstwowość swych „małych ojczyzn”?

Nie mam wątpliwości, że powrót do retoryki obo­wiązującej we wczesnym PRL oznacza, że ci, którzy ata­kują dzisiaj Gdańsk, pojmują nie tylko odmiennie dzie­dzictwo kulturowe tego miasta. W jeszcze większym stopniu inaczej myślą o polskości i pamięci historycz­nej, nie mówiąc już o tym, że różnią się w odpowiedzi na pytanie, czym w ogóle jest patriotyzm.

Spuścizna zawsze podlegała wartościowaniu, to ja­sne. Można ją postrzegać jako utrudnienie lub funda­mentalną wartość w życiu społecznym. Władze Polski Ludowej odrzucały ze względów narodowych (oraz klasowych) wszystko, co wiązało się z kulturą niemiecką, ścierano „pokost” obcego krajobrazu i podejmowano kroki służące przezwyciężeniu deficytu więzi między duchową tradycją nowych mieszkańców a zewnętrzną urbanistyczną strukturą miast. Z kolei rządzący PiS trak­tuje „proniemieckość”, by stygmatyzować przeciwni­ków i naznaczyć ich piętnem „odszczepieńców”, „zdraj­ców ojczyzny”, „obcych” etc.

Pomysłodawcy i wykonawcy tej nagonki przeoczyli więc fakt, mniej lub bardziej świadomie, iż nowi miesz­kańcy Gdańska i innych podobnych miejsc opuszczo­nych przez wysiedlonych Niemców po 1945 roku przepracowali i mają już za sobą podstawowe fazy towarzy­szące zwykle adaptacji przesiedlonej ludności do no­wych warunków. Myślę tu o poczuciu obcości i odrzu­ceniu niemieckiego dziedzictwa, oswajaniu się z obcą spuścizną materialną i duchową i wreszcie jej integro­waniu z własnym kluczem znaczeń i włączania do świa­ta swoich wartości kulturowych.

Bo spory o spuściznę można wykorzystać do po­głębienia współpracy, a można też sprowadzić ad ab­surdum: co należy do polskiej, a co do niemieckiej hi­storii na ziemiach, gdzie etniczna i kulturowa afiliacja była często niejednoznaczna i nie do rozstrzygnięcia? Jak ocenić relację zabytku z otoczeniem, które uległo zmianie? Czy topolowa aleja zasadzona przez pruskie­go junkra jest polska czy niemiecka? Gdzie przebie­ga granica między dominacją „polskiego” i „germań­skiego” ducha? W toku rozlicznych konferencji mię­dzynarodowych jej uczestnicy, zatroskani o kulturę hi­storyczną pogranicza, pytali, co zrobić, gdy fundato­rem był Niemiec, architektem Włoch, a ziemia należała do Polaka?

Strażnicy lokalnej pamięci

Zamordowany 13 stycznia 2019 roku prezydent Gdańska Paweł Adamowicz, gdańszczanin, którego ro­dziców wysiedlono z Wileńszczyzny, czuł się w szcze­gólny sposób spadkobiercą wielowarstwowej historii swego miasta. Marzył, by z dumnej i tragicznej prze­szłości wyciągnąć mądrą lekcję na przyszłość. Nie roz­poczynał jednak swej pracy na ziemi jałowej. Jak wie­my, przełom demokratyczny 1989 roku, a nade wszyst­ko normalizacja sąsiedztwa polsko-niemieckiego wpły­nęły zasadniczo na sposób obcowania z materialnym i duchowym dziedzictwem niemieckim. Na całym pol­skim obszarze pogranicza kulturowego rosło stopnio­wo zainteresowanie zderzeniem różnych doświadczeń nie tylko w wymiarze regionalnym i lokalnym, lecz rów­nież europejskim i globalnym.

Lata dziewięćdziesiąte przyniosły więc mnogość lo­kalnych ośrodków badań, dokumentacji, wydawnictw naukowych popularyzujących różnorodność odziedzi­czonej spuścizny wielu narodów, uznaną w końcu za bogactwo i przedmiot dumy tych ziem. Klimat sprzy­jający otwarciu stworzyli ludzie – entuzjaści, miłośnicy historii, muzealnicy, nauczyciele, archiwiści, animato­rzy kultury, naukowcy, dziennikarze, budziciele lokalnej tożsamości. Uznali oni, że ich poczucie bycia u sie­bie, przynależności do miejsca, gdzie brakuje grobów ich przodków, można umocnić poprzez wiedzę o prze­szłości byłych mieszkańców i ich bagażu doświadczeń.

Władze Gdańska, podobnie jak Wrocławia, Szczeci­na i wielu pomniejszych miejscowości, kierowały się przekonaniem, że demokratyczna tożsamość wymu­sza godzenie wielu obrazów przeszłości. Określenie własnej tożsamości jest bowiem, jak określała Barbara Skarga, niekończącym się procesem, pełnym niepew­ności, pytań, konfliktów. Ci, którzy postrzegali siebie jako strażników lokalnej pamięci, rozpoczęli pracę wo­kół pytań, kim są byli mieszkańcy miasta i skąd pocho­dzą jego obecni mieszkańcy. Motywowała ich potrze­ba dialogu, poznania sąsiadów, wypracowania poczucia dumy z różnorodności tradycji. Rzesze anonimowych aktorów, którzy zaangażowali się w budowę nowego kapitału symbolicznego miast o zróżnicowanych korze­niach historycznych, poczuły się spadkobiercami odzie­dziczonego krajobrazu kulturowego i kontynuatorami lokalnej pamięci. Stałe interakcje między ludźmi, archi­tekturą i krajobrazem kulturowym zmieniają bowiem poczucie przynależności.

Każde z tych miast, ich władz i mieszkańców, po­święciło wiele lat na debatę o przeszłości miejsc, w któ­rym przyszło im żyć. Miasto bowiem to nie tylko zabu­dowa, ale i przestrzeń mentalna, system wyobrażeń i historycznych symboli budujących więzi. Kiedy w Szcze­cinie w 2003 roku znaleziono podczas prac remon­towych tablice z napisami w języku niemieckim, po­święcone zasłużonym niemieckim patronom ulic i placów, rozwinął się spór, co uczynić z tym „odkryciem”. Zwyciężyła postawa tych osób (jak choćby kierownik Oddziału Konserwacji Zbiorów Książnicy Pomorskiej dr Wojciech Łopuch), które uznały, że to część ikono­grafii i symboliki miasta i należy się jej szacunek, bo „należy do tradycji europejskiej”. To wtedy przewodni­czący komisji kultury szczecińskiej Rady Miasta Paweł Bartnik zalecał: Uratujmy, co się da uratować, odkryjmy co się da odkryć, żeby niemiecka historia Szcze­cina była czymś normalnym.

Taka perspektywa stała się ważnym elementem po­jednania polsko-niemieckiego. Zainicjowany już w 1997 roku we Wrocławiu projekt Wrocławskość – budowa­nie tożsamości miał integrować ludzi o różnych korzeniach, a promocja „miasta spotkań” różnych kultur i tra­dycji, gdzie urodzili się Edith Stein i Dietrich Bonhoeffer, zmuszała do łączenia tradycji protestanckiej, juda­istycznej i katolickiej. Gdańscy pisarze Stefan Chwin i Paweł Huelle mają niezaprzeczalne zasługi w poszuki­waniu wspólnej płaszczyzny spotkania polsko-niemiec­kiego poprzez przeżycia estetyczne, „zanurzenie w rze­czach”, eksponowanie detali kultury materialnej jako spotkania z przeszłością. Dzięki takim ludziom zanikła konfrontacja między ideologią germanizacyjną i polonizacyjną. W ślad za tym diametralnie zmieniła się re­lacja między tym, co „swoje” i „obce”.

Pamięć potrzebuje wielogłosu. Zdefiniowanie toż­samości historycznej takiego miasta pogranicza jak Gdańsk pozostaje nieustannym wysiłkiem na rzecz mnożenia własnego kapitału symbolicznego, przy jednoczesnym uszanowaniu różnych tradycji. W ciągu ostatnich dekad rodziła się w mieście nad Motławą po­stawa otwartości: weryfikacji i odrzucania starych mi­tów, jak i powoływania nowych. Piszę o tym ostrożnie, ponieważ nowa tożsamość jest ciągle przedmiotem negocjacji. Obywatelska polityka historyczna pozostaje przecież domeną sporów i rywalizacji.

Polskość” versus „niemieckość”

Nie wiem, czy celem rządzących było upokorze­nie Gdańska, czy „tylko” przywołanie do porządku jego władz i mieszkańców, kiedy uruchomiono pro­pagandową nagonkę niemal nazajutrz po pogrzebie zamordowanego prezydenta miasta (Gazeta Polska, 30.01.2019). Tak czy owak, w tle dotychczasowego spo­ru o Muzeum II Wojny Światowej oraz Europejskie Cen­trum Solidarności wspierające PiS media wytoczyły no­we działa w walce o „rząd dusz”. Patriotyzm, tożsa­mość, polskość – wszystkie te pojęcia, których rozu­mienie ulegało w dziejach państwa i narodu ciągłym przeobrażeniom, zostały potraktowane jako zawołania bojowe, by zantagonizować społeczeństwo i wykluczyć ze „wspólnoty narodowej” tych, którzy stali się celem wspomnianej nagonki. Odpowiednio do tego nada­no różne funkcje „niemieckości bądź „proniemiec- kości”. W repertuarze propagandowym takie zarzuty funkcjonują bowiem jako obelga i stygmatyzacja prze­ciwnika, mają nie tylko dezawuować osiągnięcia mia­sta, lecz przede wszystkim służyć manichejskiemu prze­ciwstawieniu w wewnętrznej walce politycznej „praw­dziwych” Polaków zwolennikom uprawiania polityki „na czworakach”, tym, którzy „wypisali się z polskości”.

Dychotomia: „polskość” – „niemieckość” jest więc kolejnym w niewyczerpanym repertuarze władzy okre­śleniem relacji rządu i opozycji. Potencjał tych niedo­określonych pojęć jest tak szeroki, że można manipulować nimi w zależności od sytuacji politycznej i okła­dać jak cepem, podkładając dowolne treści. Nie sposób więc dyskutować racjonalnie z forsowaną w mediach prorządowych jedynie słuszną wykładnią „polskości” Gdańska. Nie ma wątpliwości, że bezrefleksyjne posłu­giwanie się terminami „niemieckość” czy „polskość” nie wyjaśnia istoty tych pojęć. Oba służyły w historii Niemiec i Polski oraz we wzajemnych stosunkach obu narodów wielorakim celom. Najczęściej obciążone by­ły po obu stronach granicy uprzedzeniami i opierały się na negatywnych stereotypach, konstruowanych w cią­gu minionych dwustu lat. Na ogół wiązały się też z py­taniami, co jest typowo polskie i niemieckie, pytaniami o mentalność, „charakter narodowy”, o odrębną dro­gę historyczną obu narodów. Częstotliwość stawiania sobie tego rodzaju pytań stanowi znak rozpoznawczy, wyróżniający narody o zakłóconej samoświadomości, przerwanej ciągłości kulturowej. Trudno sobie bowiem wyobrazić chociażby Anglików, którzy by tak uporczy­wie konfrontowali się z pytaniem o swą „angielskość”.

Co mają na myśli dzisiaj nadawcy haseł o „niemiec­kości” Gdańska i kogo w tym względzie reprezentują? Skojarzenia Polaków na temat „niemieckości” są nie­zwykle zróżnicowane, w zależności od wykształcenia, osobistych doświadczeń, wieku i płci. Według badań prowadzonych w ramach projektu Barometr Polska-Niemcy pod kierunkiem dr Agnieszki Łady od lat ro­śnie w Polsce pozytywna ocena Niemców i ich akceptacja we wszystkich rolach społecznych. Polacy nie ma­ją nic przeciwko Niemcom w rolach neutralnych, ta­kich jak mieszkaniec czy sąsiad oraz bardziej emocjo­nalnych i osobistych – jak przyjaciel czy członek ro­dziny. Wielu młodym Polakom „niemieckość” kojarzy się obecnie z dobrym piwem, dobrymi autami, Bundesligą. Jednak dla wyznawców kolektywnej winy Niem­ców, Niemców jako odwiecznych dłużników, asocjacja z zachodnim sąsiadem w XXI wieku oznacza bardziej Drang nach Osten, krzyżak, faszyzm, zaborczość ani­żeli Tomasz Mann, Jurgen Habermas, federalizm, czy konstytucja RFN.

Przed laty świadomi niemożności udzielenia jednej ani tym bardziej jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o treść „niemieckości” organizatorzy wystawy w No­rymberdze Was ist deutsch? doszli do słusznego wniosku, iż najbardziej niemieckie jest samo pytanie o istotę niemieckości. Każdy musi sam sobie na nie odpowiedzieć. Wiele zależy od tego, kto je zadaje i kto odpowia­da. Inaczej reaguje bowiem kultura, sztuka i zupełnie inaczej polityka. Każda próba odgórnego narzucenia definicji kończyła się w przeszłości tragicznie. Definio­wanie, kto jest Niemcem, kto Aryjczykiem, a kto Żydem, wyznaczyło kierunek nazistowskiej polityki.

Nie trudno dociec, jak rozumieją „polskość” ci, któ­rym wydaje się, że z mocy suwerena mają monopol na jej definiowanie i wyznaczanie kryteriów. Nie speł­nia ich nikt, kogo wsadzono do szuflady demoliberalizmu i lewactwa. Profesor Zdzisław Krasnodębski głosi od lat, iż prominentny gdańszczanin, premier Donald Tusk ma problem z „polskością”. Równie zasłużony dla „dobrej zmiany” intelektualista, historyk Andrzej Nowak, zatroskany o przyszłość „polskości”, kreśli apo­kaliptyczną wizję narodu, przypisując Donaldowi Tu­skowi i jego formacji działania prowadzące do ubojni polskości. Malejący przyrost naturalny w powiązaniu z otwartością na „obcych” traktuje jako „zdradę łańcu­cha pokoleń”. Jeśli bowiem zrezygnujemy z poszano­wania tego rdzenia kulturowego tworzącego polskość od przeszło trzydziestu pokoleń, to polskość się skoń­czy. Wielokulturowość jest tu więc postrzegana jako skaza na „polskim domu”. Ten dom ma być, jak pisze Nowak, bezpieczny, wolny od „tzw. uchodźców”. Trze­ba więc zamknąć drzwi, jeśli goście są nieproszeni.

Z kolei historyk i polityk, zasłużony dla oficjalnej polityki historycznej po 2015 roku, piętnujący jako re­cenzent rzekomy deficyt polskości Muzeum II Wojny Światowej, Jan Żaryn ogłosił, przed laty, że bez nauczania Jana Pawła II, bez jego autorytetu, nie może być polskiej polityki historycznej lub będzie ona ja­łowa. Dobrał starannie cytaty Papieża, świadomie po­minął jednak najważniejszą wypowiedź, a mianowicie słowa, w których Jan Paweł II zauważył: Miłość ojczy­zny przyznaje wszystkim innym narodom takie sa­me prawa jak własnemu, a zatem jest drogą do upo­rządkowania miłości społecznej oraz że polskość to w gruncie rzeczy wielość i pluralizm, a nie ciasnota i zamknięcie.

Wszelką dyskusję ucina doradca Prezydenta RP, również z tytułami naukowymi, Andrzej Zybertowicz. „Polskość” posiada na wyłączność formacja Prawa i Spra­wiedliwości, mająca z narodem „serdeczny związek krwi”: Tworzymy bowiem idącą pod prąd lewacko-liberalnej poprawności politycznej alternatywę dla wizji świata bez religii, bez narodów, bez patrioty­zmu, bez rodziny jako kośćca tkanki społecznej […] Rzecz w tym, że jeśli dobra zmiana przegra, to walec około globalistyczny, walec demoliberalnych konwul­sji, choć zwichrowany, może doprowadzić do sytuacji, w której kolejnej szansy na rekonstytucję narodu polskiego nie będzie. Może wygrać projekt Unii, która Pol­skę „zmodernizuje” przez depolonizację i dechrystianizację. Bez sukcesu „dobrej zmiany” nie będzie zatem nie tylko narodu polskiego, lecz być może nawet tkan­ki narodotwórczej zdolnej do kolejnego zrywu.

Przychodzimy w imieniu Polski”

Przed laty Paul Ricœur zwrócił uwagę, że kłamstwo polityczne posługuje się fałszywym stereotypem, zata­jeniem i krętactwem, sztuką perswazji, która jest duszą propagandy, a polega na stopieniu wierzeń, obycza­jów, pojęć i wyobrażeń w nierozróżnialną masę, two­rzącą gładką, zaskorupiałą powierzchnię, nieprzenikliwą dla rozkładowego działania refleksji i kryty­ki. Toteż trudno, powtórzę, dyskutować z kłamstwami „z zimną krwią”, negującymi oczywiste fakty, z pisaniem na nowo historii, by stygmatyzować przeciwnika lub kreować wroga. Ławo jednak dostrzec, że za fasadą na­gonki na Gdańsk kryją się czytelne motywacje i inten­cje. Nie pojawiły się one jak deus ex machina. Liderzy „dobrej zmiany” – przypomnę – sięgnęli do starego, wy­próbowanego repertuaru środków, by legitymizować swe rządy.

Zgodnie z tą logiką miasto, które opiera się władzy uznającej siebie za największego krzewiciela polskości, musi być antypolskie. Skoro zaś polskość jest antyte­zą niemieckości, to wniosek nasuwa się sam: gdańskie władze i ich wyborcy muszą afirmować niemieckość, za co powinni być ukarani, gdyż w Gdańsku mamy do czynienia z oczywistą rebelią (Krystyna Pawłowicz).

Wśród czynników decydujących o wymowie tej na­gonki kilka zasługuje na szczególną uwagę. W minio­nych trzech dekadach wiele miejscowości polskiego pogranicza kulturowego zadbało o zintegrowanie niemieckiego dziedzictwa i uznanie go za depozyt wyma­gający pielęgnacji. Nie znalazły się one jednak pod prę­gierzem krytyki rządzącej partii. Mają bowiem to szczę­ście, że wśród ich prominentnych obywateli nie ma Do­nalda Tuska i Lecha Wałęsy To ich biografie są jednym z powodów wojny rządu z Gdańskiem. Donald Tusk jako przeciwnik polityczny i Przewodniczący Rady Eu­ropejskiej, któremu przypisano całe „zło liberalizmu i Europy”, oraz Lech Wałęsa, legenda „Solidarności”, którego biografię piszą przedstawiciele obecnej władzy na nowo, stanowią syntezę wszystkiego, co jest w słow­niku politycznym PiS godne potępienia.

Piotr Semka, z Do Rzeczy, zasłużony dla pisowskiej polityki historycznej, w swej aktualnej opowieści na temat Gdańska stawia odpowiednio akcenty, nie wali obuchem (nr 25, 16.06.2019). Ale jego historia spo­rów o Gdańsk to przedstawiona w karykaturalny spo­sób wizja dziedzictwa kulturowego Gdańska premie­ra Donalda Tuska. Tusk prezentowany jest jako ini­cjator dwóch największych projektów muzealnych po­myślanych jako placówki z morałem – od walki na­rodów między sobą lub walki z komunizmem do integracji europejskiej. Muzeum II Wojny Światowej oraz Europejskie Centrum Solidarności jawią się za­tem jako pomysły obarczone genetyczną skazą. Można przypuszczać, że kierownictwo tych muzeów przypadło jakiejś mafijnej grupie. Nie kompetencja, lecz zna­jomość z Donaldem Tuskiem miała decydować o ob­jęciu stanowiska dyrektora Muzeum II Wojny Świato­wej przez profesora Pawła Machcewicza, a ECS przez Basila Kerskiego.

Bardziej łopatologicznie o Gdańsku piszą auto­rzy Sieci (nr 26, 01.07.2019). Temat tygodnia: Wojna Gdańska z Polską to nagromadzenie pomówień anty-niemieckich rodem z PRL, gdy wrogość wobec Niem­ców stanowiła integralny element wychowania Pola­ków, czynnik kształtujący patriotyzm, element polskiej racji stanu. W dzisiejszym, antyniemieckim żargonie słyszę również echo haseł podnoszonych przez wszyst­kie ugrupowania po 1989 roku, które koncentrowa­ły się na wzbudzaniu wrogości wobec Niemiec. W ich repertuarze były zarówno wezwania, by naród polski pielęgnował w sobie „gotowość do wrogości” wobec zachodniego sąsiada, jak też integrował się przeciw nie­mieckiej „rzeszy zła”. Podobnie jest dzisiaj – z tym, że katalog kłamstw bywa rozwijany podług aktualnych ce­lów politycznych PiS. Pod pręgierzem stawia się więc zasłużone dla porozumienia polsko-niemieckiego cza­sopismo DIALOG (wydawane od ponad trzech dekad!) stanowiące niezwykle rzetelne źródło informacji o hi­storii, gospodarce, polityce i kulturze obu krajów i ich wzajemnych relacjach. Nie inaczej rzecz się ma z oceną twórczości tak wybitnych gdańskich pisarzy, jak Stefan Chwin i Paweł Huelle. Ich książki to tylko proza typo­wa dla nowych tendencji, przeniknięta fascynacją niemieckością. Zaś do rangi prawdziwego skandalu ura­sta w oczach prawicowych dziennikarzy pozostawienie Gunterowi Grassowi honorowego obywatelstwa Gdań­ska, gdy ten wyznał, że u kresu wojny służył w jednej formacji Waffen SS. Nie ma więc przypadku w tym, że wszystkie te enuncjacje idą tropem wskazanym przez prezesa PiS, oskarżającego o kolaborację i zdradę tych, którzy – oczywiście jego zdaniem – „zapamiętali” się w jednaniu z Niemcami.

Tak więc mord dokonany na Pawle Adamowiczu nie tylko nie powstrzymał środowisk reprezentują­cych obóz władzy przed dalszymi pomówieniami, ale przeciwnie – spotęgował je, wzmacniając kampanię kłamstw wobec Gdańska i jego mieszkańców.

Na pierwszy plan powróciło oskarżenie o fascyna­cję Wolnym Miastem Gdańsk (1920-1939). Taką fascy­nację kłamliwie zarzucano już prezydentowi Adamo­wiczowi, samorządowcowi z krwi i kości, w którego gabinecie wisiały portrety dawnych burmistrzów i nad- burmistrzów miasta i który organizując Światowe Zjaz­dy Gdańszczan podjął próbę dialogu między potomka­mi dawnych mieszkańców Gdańska i jego dzisiejszych mieszkańców. To jemu zarzucił publicysta Gazety Pol­skiej, że upamiętnił przedwojenną polsko-gdańską gra­nicę, tworząc w tym miejscu rondo im. Wolnego Miasta Gdańska. Zaś dziennikarz Sieci wprost konstatuje: Mo­da na Freie Stadt Danzig dziś osiągnęła niesłychaną skalę, by w innym miejscu dodać również bez dowodu: a tego, co polskie, w Gdańsku się nie pielęgnuje.

No cóż, na temat Wolnego Miasta i jego roli w dzie­jach Gdańska powstała spora literatura. I nikt krytycz­nie myślący nie uzna Wolnego Miasta Gdańska za czas chwały. Zarówno dla Polaków, jak i Niemców decyzja o jego utworzeniu nie mogła być satysfakcjonująca. Hi­storia WMG wiąże się zarówno z narastaniem faszyzmu i początkiem II wojny światowej, jak i z działalnością or­ganizacji polonijnych i bohaterską obroną Westerplat­te czy Poczty Polskiej. Uświadomienie, że tego okresu nie można wymazać z historii Polski oraz – że jak każ­da historia i ta może być ważną lekcją dla przyszłych pokoleń, a nie narzędziem propagandy na użytek wal­ki politycznej, stanowi ważne zadanie edukacyjne dla każdej władzy miasta.

Stefan Chwin przypomina, że „Wolne Miasto”, bu­dzące największe emocje u rządzących, wymyślone zo­stało przez kibiców gdańskiej Lechii. Po raz pierwszy napis „Wolne Miasto” zauważył 14 sierpnia 1980 roku, kiedy to na murze Stoczni Gdańskiej robotnicy posta­wili wyciętego z tektury orła, pod którym dużymi lite­rami napisali „Wolne Miasto Gdańsk”. Prawicowe me­dia świadomie utożsamiając politykę edukacyjną mia­sta z kultem WMG, imputują jego prezentację jako belle epoque i fascynację „niemieckim duchem” Gdańska. Przypisują włodarzom miasta myślenie, które opiera się nie na analizie historycznych faktów, a raczej na bu­dowaniu skojarzeń, które w tajemniczy sposób mają prowadzić od tradycji WMG do wizji dzisiejszych elit miastem zarządzających. Stąd też wniosek, iż gdański samorząd chce się symbolicznie odseparować od Pol­ski, co w konsekwencji ma prowadzić do wywołania nowej fali niemieckiego rewizjonizmu.

Mówiąc krótko, kierowany wobec Gdańska zarzut budowania tożsamości alternatywnej wobec polskości jest tak samo bałamutny, jak sformułowana u progu IV RP teza o kryzysie tożsamościowym Polaków, wypędzeniu historii na banicję i wyparciu się patrioty­zmu przez elity wolnej Polski. Nadawcy haseł, prze­konani o słuszności starej propagandowej zasady, iż każde kłamstwo powtórzone sto razy staje się praw­dą, rozpowszechniają je nadal bezkarnie. Arogancja ta wynika z ignorancji. Wygłaszane „prawdy” nie są wspar­te żadnymi dowodami. Liczy się tylko polityczne za­mówienie płynące z centrali przy ulicy Nowogrodzkiej w Warszawie.

Gdańskie centrum świata

Powiedzieliśmy, że w demokratycznym kraju tożsa­mości są zawsze efektem społecznego dyskursu. Toż­samość nie może być dana z góry, a świadomość hi­storyczna nie może być wynikiem decyzji politycznej. W procesie dojrzewania tożsamości demokratycznego społeczeństwa stajemy w obliczu licznych sprzeczno­ści, które nie do końca da się przezwyciężyć. Tożsa­mość konstytuuje kultura, ta zaś jest zawsze różnorod­na. W sytuacji, gdy władze państwowe traktują naszą przeszłość jak pralnię publiczną, w której każdy obraz historii można oddać do czyszczenia lub przefarbowania, i uprawiają żonglerkę pojęciami etycznymi, rośnie ranga instytucji obywatelskich, które tworzą podstawy zaufania, stwarzają miejsce, gdzie obywatel czuje się u siebie.

Większość gdańszczan opowiada się za otwartością swego miasta, jest dumna zarówno z osiągnięć rodzi­mych twórców, jak i byłych niemieckich architektów, ludzi nauki i kultury. Większość też wypowiedziała się przeciw odebraniu Grassowi honorowego obywatel­stwa. Dr Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk wyraziła opinię wielu, pisząc, iż „Trylogia gdańska” wprowadzi­ła Wrzeszcz, Gdańsk, Kaszuby i Pomorze, z ich kulturową specyfiką pogranicza, do literatury światowej. Grass jako pierwszy pisarz scalił w swoich gdańskich powieściach niemieckie, kaszubskie, polskie i żydow­skie narracje dotyczące Gdańska o wspólnej, a zara­zem dzielącej przeszłości i pokazał, jak wypracowywa­no formy i taktyki współżycia różnych kultur.

Krzysztof Czyżewski, określający siebie jako prak­tyka idei, współtwórca Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach, pisze i działa na rzecz dialogu kultur. Ukazuje rangę „małego centrum świa­ta”, przypominając, iż dużego nie ma. Sens lokalnej czy regionalnej wspólnoty widzi w wezwaniu do dia­logu i do współodpowiedzialności. Takie centrum nie rości sobie prawa do wyłączności, wyjątkowości, lecz postrzega siebie jako cząstkę współistniejącą z innymi. Ono otwiera na świat, choć nie jest pępkiem świata. Sztuką, którą szczególnie pielęgnuje się w małym cen­trum świata, jest przyjmowanie darów. Mówi ona, że nie jesteśmy samowystarczalni, że życie jest obcowa­niem ustanowionym na powinności oddawana daru. Małe centrum jest gościnne […] Nie przyznaje obywa­telstwa jednym, a wilczego biletu drugim. To żywa rzeka, a nie strzeżone zbiorniki stojącej wody. Kocha przeszłość dla przyszłości, a zakorzenienie traktuje ja­ko formę odzyskania przyszłości.

Gdańsk to nie Sejny. Jednak wypowiedź Krzyszto­fa Czyżewskiego traktuję jako swego rodzaju manifest o wymiarze uniwersalnym. Tylko wierność przesłaniu zawartemu w tych słowach może wzmocnić władze miasta i obywateli. Nadać głęboki sens przekonaniu, że podążają właściwą drogą.

I Polacy, i Niemcy musieli zaakceptować powojen­ną rzeczywistość, poczucie utraty i nowego zakorzenie­nia. W poszukiwaniu własnego „centrum świata” war­to posłuchać tych, którzy jak Siegfried Lenz, pocho­dzący z Mazur pisarz, potraktowali dzieje pogranicza jako ważną lekcję historii. Napisał on: Przeszłość na­leży do nas wszystkich, nie można jej dzielić, wygła­dzać; to wszystko się przecież ze sobą zrasta, krzy­żuje, utwierdza wzajemnie w żądzy posiadania, we władzy i w klęskach; niekiedy też, ale bardzo rzadko, w rozsądku; a kto próbuje rozdzielać rzeczy i dowody, któreśmy odziedziczyli, kto chce sprawić sobie czysty rodowód, ten wie, że musi użyć przemocy.


Anna Wolff-Powęska – historyk polsko-niemieckich dziejów najnowszych. Opublikowała m. in. „Polacy-Niemcy. Sąsiedzi pod specjalnym nadzorem” (2018).

 

Artykuł ukazał się w 156 numerze Przeglądu Politycznego
Skip to content